Masnavi Maulvi Maanvi (Awal Daum)

اےضیاءالحق حسام الدین بیار، قصّہ خورندگان پیل بچگان، بقیہ حصّہ مقرضان پیل بچگان، بازگشتن بحکایت سپیل بچگان، خطائے مجتان کربہترا صواب بیگانگا نست، امرکردن حق تعالٰی بموسٰی علیہ اسلام، اللہ گفتن نیاز مند مین لبیک گفتن حق ست، فریفتن روستائی شہری را، قصّہ اہل سبا وطاغی کردن نعمت ایشان را، جمع آمدن اہل آفت ہرصباحے، باقی قصہ اہل سبا، بقیہ قصہ رفتین خواجہ بدعوت روستائی، دعوت کردن باز بطاں را، رجوع بحکایت خواجہ وروستائی، قصّہ اصحاب ضرواں وحیلہ کردن ایشان، رواں شدن خواجہ بسوئے وہ باعیا لاں، رفتن خواجہ وقومش بسوئے دہ، نواختن مجنون آں سگ راکر مقیم کوئے لیے بود، رسیدن خواجہ وقومش بدہ اشارت روشناختن مدعی کمال را، افتادن شفال ورخم رنگ ورنگیں شدن دے، چرب کردن مردلانی فی لب وسبلت خودرا، ایمن بودن طبعم با عورکرامتحان کی وحضرت عزت اورا، بردن گربہ ونبہراور سوا شدن پہلواں، دعوائے طاؤسی کردن آں شفال کہ درخم صباغ افتادہ بوُد، دعوی کردن فرعون الوہیت را، تفیسرولتعرفتھم فی نحن القول، قصہ ہاروت وماروت ودلیری ایشان برامتحان حق تعالٰی، مستی بُرا زدیدن بزمادہ وجتن اُوبگوہ مقابل، تمنا گردن ہاروت وماروت مقام بشریت را، خواب دیدن فرعون آمدن موسٰی علیہ السلام را، بمیدان خواندن فرعون بنی اسرائیل را، حکایت ورتمشیل، بازگشتیں فرعون ازمیدان بشہر شادماں، جمع آمدن عمران بمادر موسٰی وصیت کردن عمران جفت ما، ترسیدن فرعون از بانگ وغربووغوفا، پیداشدن ستارہ موسٰی برآسماں، خواندن فرعون زنان نبی اسرائیل را، بوجود آمدن موسٰی علیہ اسلام، بازوحی آمدن بما درموسیٰ علیہ اسلام، حکایت مارگیرے کہ ازدہائے افسردہ امردہ پنداشت، تہدید کردن فرعون موسٰی علیہ اسلام را، جواب گفتن موسٰی علیہ اسلام فرعون را، پائخ داون فرعون موسٰی علیہ السلام را، جواب موسٰی علیہ السلام مرفرعون را، جواب فرعون موسی علیہ السلام را، مہلت داون موسی علیہ اسلام فرعون را، فرستادن فرعون بمدائن درطلب ساحران، استفسار کردن ہردو ساحرا زما درگور پدردا، جواب گفتن ساحر مردہ بافرزندان خود، تشبیہ کردن قرآن مجید رابعصائے موسٰی علیہ اسلام، جمع آمدن ساحراں ازمدائن پیش فرعون ، اختلاف کردن درچگو نگی دشکل سیل درشب قدر، دعوت کردن نوح عالیہ اسلام پسر راوسر کشیدن اُر، توفیق میان ایں دوحدیث کنا الرقنا باکفرکفر وحدیث دیگر کیا من لم یرض یقضائی ولم یصبر علی بلال الخ، مثل دربیان آنکہ حیرت مانع بحث وفکرت ست حکایت، داستان مژغول شدن عاشق بعشق نامہ خواندن، حکایت آں مرد کہ درعہدہ داؤدعلیہ السلام شب و روز دعا وتفریح می کرو، دویدن گاو درخانہ آن دعا کنندہ بالحاح، دربیان آنکہ علم راود پر وگمان رایک پرست، مثال رنجو رشدن آدمی بوہم تعظیم خلق، دربیان آنکہ عقول خلق متفادت ست دراصل فطرت ، دروہم افگندن کو نکاں استادرابمکر، رنجو رشدن استاد معلم بوہم وخیال، دوم بار درہم افگندن کودکاں استادرا، خلاصی یافتن کو دکھان از مکتب بدیں مکر، رفتن مادران کو دکان بامداد بصیادت استاد،دربیان آنکہ تن روح راچوں لبا سے ست، حکایت آں درویشے کہ در کوہ خلوت کردہ بُود، دیدن زرگر عاقبت کا روادسخن بروفق عاقبت گفتن، بقیہ تحصتہ آں زاہد کوہی کہ نذرکردہ بود کہ میوہ کرہی از درخت باز نگیرم، تشبیہ بنددام قضا بصورت پنہاں واثر پیدا، مضطرب شدن آں فقیرنذر کنندہ بکندن امروداز درخت، متہم کردن آں شیخ را بادزواں وبریدن دستش را، کرامت شیخ اقطع وزنبیل یافتن اوبدومت درخلوت، سبب جرات مادان فرعون برقطع دست وپا، شکایت کردن استروپیش شٹترکہ من بسیا روروتے می افتم اجتماع اجزائے خیرعزیز علیہ اسلام بعد بوسید فش ، جزع ناکردن شیخ بزرگوار برمرگ فرزندان خویش، عذرگفتن شیخ بہر ناگریستن برمرگ فرزنداں، قصہ خواندن شیک ضریر قرآن راز روئے مصنف، صبرکردن لقمان علیہ السلام چوں دیدکہ داؤد علیہ السلام حلقہا از اآہن راست میکر وازسوال، بقیہ قصہ نابیناد مصحف خواندن آں بنظر، صفت بعض اولیاء کہ راضی اند باحکام الہی، سوال کردن بہلو اخ آں درویش ولی را، قصّہ وقوقی ذکراماتش، باز گشتن بقصہ وقوقی علیہ الرحمتہ، سرطلب کردن موسٰی خضر راعلیہا اسلام، باز گشتن بقصہ وقوقی علیہ الرحمتہ ، نمودن مثال ہفت شمع سوئے ساحل، شدن آں ہسفت شمع برمثال یک شمع، نمودن آں شمعہا درنظرآں شیخ ہفت مرد، بازشدن آں شمعہا ہفت درخت، مخفی بودن آں درخشاں از چشم خلق، یک درخت شدن آں ہفت درخت درنظر اُد، ہفت مرد شدن اں ہفت درخت، پیش رفتن وقوقی بامامت آں قوم، پیش رفتن وقوقی بامات آں قوم غیبی، اقتداکردن آں قوم ازپس وقوقی رحمتہ اللہ علیہ، بیان اشاعت سلام سوئے دست راست، شنیدن آں وقوقی رحمتہ اللہ علیہ درنمازافغان اہل کشتی را، تصورات مرد حازم، دجاوشفاعت وتوفی رحمتہ اللہ علیہ درخلاص آں کشتی، انکار کردن آں جماعت بردعادشفاعت وقوقی رحمتہ اللہ علیہ، باز شرح کردن حکایت آں طالب روزی حلال، رفتن ہردوخصم پیش داؤد علی نبیناو علیہ السلام، بیرون شدن داؤد نبی علیہ السلام وشنیدن از ہر دوخصم، حکم کردن داؤد علیہ السلام برگشندہ گاؤ، تضرع کرند آن شخص بازودارری داؤد علیہ اسلام، رفتن داؤد علیہ السلام درخلوت، حکم کردن داؤد علیہ السلام برصاحب گاؤ کہ ازسیرگاؤبگذر، عزم کردن داؤد بخواندن خلق براں صحراکہ رازر آب آشکاراکند، گواہی داون دست و پاوزباں برسرظالم ہم دردنیا ، بیروں رفتن فلائق بسوئ بسوئے آں درخت، قضاص فرمودن داؤد علیہ السلام خونی را، دربیان آنکہ نفس آدمی بجائے آں خونے ست کہ ممد حی گاؤ کشتہ بود، گریختن عیسی علیہ السلام برفرازکوہ ازاحمقال، قصاہل سبا وحماقت ایشان،

شرح آں کو رتوربین وآں کرتیز شنو، صفت خرحمی شہر سباونا وشکری ایشاں، آمدن پیغمبراں بہ نصحیت اہل سبا، معجزہ خواستن قوم از پیغمبران علیہم السلام، متہم واشتن قوم انبیاء علیہم السلام، حکایت خرگوشاں کہ خرگوشے رابرسالت پیش فیل فرستادند، جواب گفتن انبیاء طعن ایشاں را، بیان آنکہ ہرکس رانرسد مثل آوردن خاصہ درکار الہی، مثلہا زدن قوم نوح باشہزاء درزمان کشتی ساختن اُو، حکایت آں وزد کرپرسید ندچہ مسیکنی درنیم شب، جواب آں مثل کہ منکراں گفتنداز رسالت خرگوش، بیان مفئی حزم ومثال مرد حازم، وخامت حال آں مرغ کہ ترک حزب کرد، حکایت نذرکردن سگاں ہرزمستاں، منع کردن منکراں انبیاء علیہم السلام از نصیحت کردن، جواب انبیاء علیہم السلام جبریاں را، مکررکردن آں منکراں حجتہائے جبریانہ را، باز جواب انیباء علیہم السلام جبریاں را، مکتررکرند قوم اعتراض برانبیاء علیہم اسلام، بازجواب گفتن انبیاء علیہم اسلام ایشاں ما، حکمت درآفریدن دوذخ دوراں جہاں، بیان آنکہ حق تعالٰی صورت خوک واسبب تسخیر کردن جباراں کہ مسخر حق نباشند ساخت، قصہ عشق صوفی برصفرہ تہی از خورش، مخصوص بودن یعقوب علیہ السلام بچشیدن جام حق تعالٰی، حکایت غلام امیرکہ اُنس عظیم واشت درمناجات، نومید شدن انبیاء علیہم السلام از قبول وپذیرائی منکراں، بیان آنکہ ایمان مقلدخوف ست درجا، بیان آنکہ رسول علیہ اسلام فرسودہ جان اللہ تعالیٰ اولیا ماغفیا، حکایت مندیل درتنوانداختن انس بن مالک رضی اللہ عنہ، قصہ فریاد رسیدن رسول علیہ اسلام کاروان عرب را، مشک آں غلام پرشند ازغیب عجزہ رسول خداصلعم، دیدن آنکہ حق تعالٰی پرچہ دادو آفرید از سموات وارض واعیان واعراض ہمہ راباستدعا وحاجت آفرید، آمدن زنے کا فرہ باطفل شیر خواہ نزد رسول خداصلعم، ربودن عقاب موزہ رسول علیہ اسلام راوبردن بہ ہوا، وضۃ عبرت گرفتن ازیں حکایت، استدعائے آں مرداز موسیٰ علیہ السلام زبان بہائم، وحی آمدن از حق تعالٰی بموسی علیہ اسلام، قانع شدن آن مرد طالب تبطیم زبان مرغ خانگی، جواب خروس سگ را، خحجل شدن خروس پیش سگ، خبردارں خروس از مرگ آں خواجہ، دویدن آں شخص بسوئے موسٰی بز ینہارچوں خبرمرگ خود بشنید، دعاکردن موسٰی علیہ اسلام جہت سلامتی ایمان کراں شخص، اجابت کردن حق تعالٰی دعائے موسی علیہ اسلام را، حکایت آن زن کہ فرزندش نمی زیست، درآمدن حمزہ رضی اللہ عنہ درحرب بے زرہ، جواب حمزہ رضی اللہ عنہ مرآں خلق را، حیلہ دفع مجنوں شدن دربیع وشریٰ، وفات یاختن بلا ل رضی اللہ عنہ ماشادی دطرب، حکمت ویران گشتن تن بمرگ، تشبیہ دنیا کہ بظاہر فراخ ست ویمفی تنگ، بیان آنکہ ہر چہ غفلت دکاہلی وتاریکی ست ہمہ ازتن ست، تشبیہ نص باقیاس، آداب المستعین والمریدین، شناختن ہر حیوان بوئ عددے محویش را، فرق میان دانستن چیزے بمثال وتقلید درمیان وانستن ہایت آں چیز، جمع وتفریق میان نفی واثبات، مسئلہ فنا وبقائے درویش کامل، قصہ وکیل صدر جہاں کہ مہتم شد، پیدا شدن روح القدس بصورت آدمی برمریم بوقت غسل، گفتن روح القدس مریم راعلیہما السلام، عزم کردن آن وکیل ازعشق، پرسیدن معشوقی از عاشق کہ از شہر ہاکدام بہترست، منع کردن دوستاں اور از مراجعت، لاابائی گفتن عاشق ناصح وعاذل، روئے نہادن آں عاشق بسو تے بخارا، درآمدن آں عاشق بمعشوق، صفت کردن آن مسجد کہ مہمان کش بود، آمدن مہمان دراں مسجد، ملات اہل مسجد مہمان عاشق را، جواب گفتن عاشق ناصحاں وملامت گویاں را، بیان آں کہ عشق جالینوس برٰن عیات ونیا بود، ملامت کردن اہل مسجد مہمان را، گفتن شیطان قریش راکہ بچنگ محمد علیہ الصلٰوۃ والسّلام آئید، مکررکردن عاذلاں پندرا براں مہمان، جواب گفتن مہمان ایشاں را، تمثیل گریختن مومن وتعجیل و بے بصری اُو، تمثیل صابرشدن مومن چوں براسرار بلا واقف شور، عذرگفتن کد بانوبانخور، باقی قصہ مہمان آں مسجد مہمان فش، ذکر خیال بداندیشدی قاصر فہماں، تفیسر حدیث: ان للقرآن ظھرویطنا الخ، بیان آنکہ رختن انبیاء داود علیہ السلام بکو بہام وفا رہا جہت پنہاں کردن محویش نیت، تشبیہ صورت اولیاء وصورت کلام اولیاء، تفیسر قولہ تعالٰی یا جبال ادبی معہ واطیر، جواب طعنہ زنندہ برمثنوی، مثل زون درد میدن کرہ اسپ، بقیہ حصہ مہمان ومجسد مہمان کش، تفیسرآیۃ واجلب علیہم وبخیلات والک الایۃ، رسیدن بانگ طلسم نیم شب مہمان مسجد، ملاقات آں عاشق باصدرجہاں، جذب ہرعنصرے جنس خودرا، منجذب شدن جان نیز بھائم ارواح، قسخ عزائم ونسخہا جہت باخبر کردن آدمی را، نظر کردن پیغمبر علیہ اسلام باسیراں وتبسم کردن، تفیسر اس آیت ان تستفتھو اقفد جاءکم الفتح، سترانکہ بے مراد بازگشتن رسول علیہ اسلام، از حدیبیہ حق تعالٰے لقب آں فتح کرو، تفیسر حدیث آنحضرت صلی اللہ علیہ والہ وسلم، کہ لاتفضلونی علی ویونس بن متی، آگاہ شدن پیغمر علیہ اسلام ازطعن ایشاں، فہم کردن رسول علیہ اسلام ضمیراں اسیراں را، بیان آنکہ طاغی درعین قاہری مقہورات، جذب معشوق عاشق رامن خیث لایعلمہ العاشق، رسیدان بخاط عاشق دربندگی صدرجہاں، دادخواستن پشازدست باد بحضرت سلیمان علیہ السلام، امرکردن سلیمان علیہ اسلام پشہ متظلم رابا حضار خصم، نواختن معشوق عاشق بیہوش خودرا، باخویش آمدن عاشق بیہوش ذرہ ہے باز آوردن بہ ثنا، حکایت آں عاشق دراز ہجربسیار امتحاں، یافتن عاشق معشوق معشوق داربیان آنکہ چوبندہ پابندہ بود۔

In Urdu

Hbk.